آدام اسمیت کوشش فراوانی به عمل آورد تا تمامی رفتارهای انسان را
بر پایه نفع شخصی توجیه کند. در این نظریه «توسعه»، تنها آن او
صفات اخلاقی که در جهت تأمین «منافع شخصی» عمل می‌کنند، خوب هستند.
مناقشه «اسمیت» با «ماندویل» که صفاتی از قبیل جاه‌طلبی، ثروت‌اندوزی
و لذت گرایی را رذایل اخلاقی و عیوب بشری معرفی کرده بود، موضع
او را درباره معیار «فعل اخلاقی» به خوبی روشن می‌کند. «جرمی بنتام»
که نظراتش در فلسفه
اخلاقی، تأثیر فراوانی در مبانی اخلاقی مکتب سرمایه‌داری و «توسعه
لیبرال» داشته است، در این مسئله با اسمیت، هم عقیده است. وی در
نوشته خود تحت عنوان «مقدمه‌ای بر اصل اخلاقیات و قانون‌گذاری»
می‌گوید: «طبیعت، نوع بشر را تحت حاکمیت دو سلطه‌ی اصلی قرار داده
است؛ رنج و لذت. تنها به خاطر آنهاست که می‌توانیم بگوئیم چه باید
انجام دهیم، همچنانکه می‌توانیم تعیین کنیم که چه انجام خواهیم
داد. آنها در تمام اعمالی که انجام می‌دهیم، تمام چیزهایی که
می‌گوییم و تمام آنچه به آن می‌اندیشیم، ما را برگرفته‌اند.»
به این ترتیب، به جای تمامی آرمان‌ها و اصول اخلاقی، فقط یک اصل،
آنهم «فایده‌گرایی ماد‌ی»، مورد پذیرش «توسعه» به سبک سرمایه‌داری
است، و همین اصل، ماهیت هر مسئله اقتصادی را تعیین می‌کند، چنانکه
ویلیام جونز می‌گوید: «رنج و لذت، بدون شک، اهداف نهایی همه محاسبات
اقتصادی برای
حداکثر کردن لذت است. و همین امر، مسئله اقتصادی را تشکیل می‌دهد.»
در واقع به اتکای همین اصل بود که آدام اسمیت قاعده کلی و
جهان‌شمول خود درباره نظم طبیعی حاکم بر رفتار انسان‌ها را ارائه
نمود و بدون آن بخش زیادی از تئوری‌های علم اقتصاد خصوصاً
تحلیل‌های اقتصاد فرد، موضوعیت خود را از دست می‌دهند. به این ترتیب،
روشن است که نظریه‌پردازان «توسعه» لیبرال ـ سرمایه‌داری، با این
توجیه که اینگونه اخلاق، در واقع، تفسیری از عینیت طبیعت آدمی است و
از هیچ ایدئولوژی مذهبی ماورای طبیعی اخذ نشده است، بر جدایی وظایف
«علم اقتصاد» از «اخلاق و قضاوت‌های ارزشی»، تأکید می‌ورزند. به بیان
دیگر، آنان با پذیرش این مبنا که رفتار انسان‌ها از یک قانون غریزی
تبعیت می‌کند، وظیفه علم اقتصاد را صرفاً تبیین پدیده‌ها و رفتارهای
اقتصادی، آنگونه که «هست»، و نه آنگونه که «باید باشد»، می‌دانند.
بنابراین
بحث و بررسی درباره «وضعیت مطلوب» یک پدیده و یا رفتار، آنگونه که
«باید باشد»، عملاً به زیان منافع عمومی نیز خواهد بود. رابینر
می‌گوید: «ما باید محکم به فکر علوم اقتصاد طبیعی بچسبیم، که عبارت
از سیستمی متشکل از توصیفات تعمیم یافته در باب تأثیرها و حرکت‌ها در
دنیای روابط اقتصادی.»
-
اجتماعی
(۳) -
مذهبی
(۱) -
فلسفه
(۵)
-
فلسفه برای کودکان
(۱) -
نقد فلسفه غرب
(۲)
-
- ۹۲/۱۰/۰۲رابطه «اقتصاد» و «اخلاق»
- ۹۲/۱۰/۰۱تطبیق منافع جمعی برمنافع شخصی
- ۹۲/۰۹/۲۵علم برای قلب ناپاک مایه هلاکت است
- ۹۲/۰۹/۲۱حب الوطن من الایمان
- ۹۲/۰۹/۲۱تبعیت رفتار انسان از نفع شخصی
- ۹۲/۰۹/۱۹«فکرکردن» آموختنی است
منحصر بودن انگیزه‌های شخص، به «خودخواهی و نفع‌طلبی»، و محدود کردن
منافع شخصی به درآمد و ثروت، فرد را قادر می‌سازد که در رفتارهای خود
با سنجیدن سود و زیان شخصی خود از پیامد اعمال، گزینه‌ای را انتخاب
کند که حداکثر سود را برای او تأمین کند. مکتب سرمایه‌داری، انسان را بگونه‌ای تعریف می‌کند که به تحریک نفس برای
کسب لذت و جلب منفعت، حرکت می‌کند و با اتکاء بر عقل حسابگر خویش،
بهترین راه دستیابی به موفقیت اقتصادی یعنی بدست آوردن ثروت
بصورت پول یا کالا، را بر می‌گزیند. بدین ترتیب همه انسان‌ها در
انتخاب‌ها و تصمیم‌گیری‌های خود از معیار و منطق واحدی پیروی می‌کنند
که اصطلاحاً «رفتار عقلایی» نامیده میشود. از آنجاکه در اینگونه
رفتار، هدف و نوع اعمالی که باید انجام شوند با اتکاء بر تمایلات
نفس، تعیین می‌شوند و نقش عقل، محدود به نشان دادن شیوه‌های دستیابی
به حداکثر لذت و نفع شخصی است، به عقلانیت چنین رفتاری، «عقلانیت
ابزاری» گفته میشود.
هابز درباره تعقل انسان و روحیه حسابگری وی می‌گوید: «جز ملاحظه
منافع شخصی، چیز دیگری نمی‌تواند انگیزه رفتار آدمی باشد و حتی اگر
عقل و منطق، کوته‌بینی او را در این اعمال رقابت‌آمیز به وی
بنمایاند، و حتی اگر آدمی درک کند که بهترین راه تأمین منافع شخصی
او، همکاری و تعاون با همنوعانش است، باز هم برای
او فایده‌ای نخواهد داشت، زیرا عقل انسان در تحلیل نهایی، بنده و
خدمت‌گزار شهوات اوست. و چون عقل آدمی متکی به شهوات اوست، تنها
وظیفه‌اش این است که بوسیله جستجوی عواملی که می‌توانند شهوات را
ارضا کنند در خدمت انسان قرار گیرد.»
آدام اسمیت قبل از انتشار کتاب «ثروت ملل»، در کتاب معروف خود،
«تئوری احساسات اخلاقی»، انگیزه همدردی را مهم‌ترین عامل حفظ نظم
اجتماعی و منافع عمومی معرفی کرده بود. در این کتاب او روح همدردی
و نوع‌دوستی را ناظر بی‌طرفی معرفی می‌کند که فعالیت‌های پراکنده
افراد را به سمت یک نظم اجتماعی راهنمایی می‌کند. اما وی پس از
آشنایی با عقائد فیزیوکرات‌ها در مسافرت به فرانسه، در معروف‌ترین اثر
خود، «ثروت ملل»، تجدید نظر کرده و انگیزه خودخواهی و نفع طلبی شخصی
را جایگزین انگیزه همدردی نمود. درباره تضاد و یا سازگاری این دو
عقیده اسمیت، دو دیدگاه ارائه گردیده است. گروهی مانند برخی
اقتصاددانان آلمانی، این دو عقیده را در تضاد با یکدیگر می‌دانند و آن
را دلیل عدم انسجام فکری اسمیت می‌دانند و در مقابل، گروه دیگری با
این توجیه که «ثروت ملل»، انگیزه «همدردی» را فراموش نکرده بلکه
آن را تنها با انگیزه «تعقیب نفع شخصی»، ممکن می‌داند، تلاش
نموده‌اند تا میان عقائد اسمیت در دو کتاب، سازگاری ایجاد کنند. به هر
ترتیب، آنچه به عنوان یک جریان غالب وارد اقتصاد گردید، نظر اسمیت
در کتاب ثروت ملل بود و ما عقائد او را به همین دلیل، بررسی خواهیم
نمود.
در قانون طبیعی که فیزیوکرات‌ها کشف کرده بودند، منافع خصوصی و
فردی، نقش برجسته داشت. اسمیت نیز انگیزه خودخواهی و نفع شخصی را
قاعده عام و جهان‌شمولی می‌داند که بر تمام رفتارهای اقتصادی انسان
حاکم است. فرد همواره در جستجوی نفع شخصی خویش و تمایل او به
بهزیستی ماد‌ی، انگیزه نیرومندی است که از گهواره تا گور، همراه
اوست. وی با تأکید مبالغه‌آمیز بر انگیزه خویشتن‌پرستی و تعقیب نفع
شخصی، ما در صدد برمی‌آید تا انگیزه‌های نوع‌دوستی و همدردی با دیگران و
حتی مسئله نجات غریق را هم ناشی از حس خود خواهی شخص معرفی کند.
به گفته او: «کسی که برای
نجات دیگری از خطر غرق شدن خود را در همان خطر می‌اندازد نه بخاطر
آن است که در ذهن او دفاع از جان دیگران، اصلی اخلاقی مطلق است
بلکه مثلاً بدین دلیل است که می‌ترسد در غیر اینصورت به بزدلی یا
عدم همدردی با هم‌نوع متهم گردد، شاید هم گمان می‌کند از این راه
سود مستقیمی عاید او میشود یا آن که فردی که در خطر غرق شدن است
در فرصت دیگری خدمتی مشابه برای او انجام خواهد داد.»
اسمیت کارکردن بخاطر نفع عامه را یک پندار ظاهری و خالی از واقعیت
می‌داند و می‌گوید: «... من هرگز از کسانی که بخاطر منافع عامه، تجارت
می‌کنند، چندان چیزی ندیده‌ام، در واقع چنین نیتی در بین بازرگانان
معمول نیست[و در مواردی هم که چنین باشد] با چند کلمه می‌توان
آنان را از این نیت منصرف کرد!.» جرمی بنتام که نظرات اخلاقی او
مبنای اخلاقی مکتب لیبرال - سرمایه‌داری را شکل داده است، مشابه
اسمیت معتقد است که: «ما فقط یک وظیفه داریم و آن جستجوی بالاترین
لذت ممکن است و مسئله رفتار انسان، فقط مسئله تعیین این است که
چه چیزهایی بیشترین لذت را به انسان می‌بخشد.» این عقیده اسمیت و
بنتام در شکل دادن به دکترین توسعه لیبرالی و نظریه‌های اقتصاد
جدید، فوق‌العاده مؤ‌ثر بود و هم‌اکنون بسیاری از فروض اساسی اقتصاد
کلاسیک جدید مانند فرض «تعقیب حداکثر مطلوبیت» در نظریه رفتار
مصرف‌کننده و «حداکثر سود» در نظریه رفتار تولیدکننده، مبتنی بر همین
عقیده است.
بعد از تحول صنعتی در اروپا و مشاهده پیشرفت‌های علم فیزیک، و نارسایی تعالیم کلیسا و ظهور مکتب دئیسم(خداشناسی طبیعی) در فلسفه، فیزیوکرات‌ها از حاکمیت بلامنازع قوانین طبیعی بر رفتار آدمی سخن گفتند و اراده و اختیار انسانی را نفی کردند. آنان جامعه انسانی را یک ماشین بزرگ تصور می‌کردند که با مجموعه‌ای از قوانین طبیعی اداره می‌گردد و قانون طبیعت، بهترین قانون برای تنظیم روابط اجتماعی است. «و کافی است آنها را درک کنیم تا از آنها تبعیت نماییم.» آنان اجتماع انسانی را به بدن موجود زنده تشبیه می‌کردند که تحت تابعیت قوانین طبیعی قرار دارد. «دکتر کند» که درباره چگونگی گردش خون در بدن تحقیقاتی انجام داده بود، گردش ثروت در جامعه را بدان تشبیه می‌نمود و اقتصاد اجتماعی در نظر او همانند علم فیزیولوژی جلوه می‌کرد. در نظر فیزیوکرات‌ها نظام طبیعی با همان عظمت قوانین هندسی و با صفات دوگانه آنها یعنی «کلیت» و «تغییر ناپذیری» جلوه می‌کند.
تمایل روانی که در هر فرد انسانی وجود دارد و دیر زمانی بعد، اصل
لذت‌جویی نامیده میشود و شالوده مکتب کلاسیک‌های جدید قرار می‌گیرد،
در همان ایام توسط دکتر کند توضیح داده شده است: «بدست آوردن
حداکثر استفاده از طریق حداکثر کاهش در مخارج، این است حد کمال در
روش اقتصادی!» و نیز همین است نظام طبیعی اجتماع، وقتی هرکس چنین
کند نظام مذکور به جای آنکه مختل گردد به بهترین وجه مستقر خواهد
شد. این در ذات نظام است که نفع شخصی از منافع عموم جدا نیست و
«در این صورت، جهان به خودی خود پیش می رود و میل به تمتع و
سودجویی در جامعه، حرکتی به وجود می‌آورد که به صورت گرایش دائم
به سوی بهترین وضع ممکن است» بنابراین و بطور خلاصه ما کاری جز این نداریم که« بگذاریم بشود.
پس از فیزیوکرات‌ها تلاش‌های فراوانی برای
تشریح نظام طبیعی حاکم بر رفتار انسان به عمل آمد. حاصل این
تلاش‌ها با انتشار کتاب آدام اسمیت، تحت عنوان «تحقیق در ماهیت و
علل ثروت ملل» به بار نشست. وی قانون طبیعی که فیزیوکرات‌ها درصدد
بکار بستن آن بودند، در حال حاضر، موجود و در معرض اجرا دانست.
ساده‌نویسی، ارائه شواهد زنده از وقایع عصر، هنر نویسندگی و از همه
مهم‌تر سازگاری اثر اسمیت با نیازهای جامعه سرمایه‌داری، مقبولیت
سریع و چشم‌گیری برای
آن بوجود آورد. فرمول‌هایی که بدین ترتیب کشف گردید، پایه‌های
اولیه اقتصاد جدید را بنا نهاد و هم‌اکنون نیز اساسی‌ترین فروض اقتصاد
سرمایه‌داری مبتنی بر آن است.
کودکان هر جامعه، سرمایه‌های آن جامعه‌اند. سرمایه اگر در اختیار انسان
آگاه و کاربلد باشد، افزونش می‌کند و ناشی هدرش می‌دهد. برخورد اصولی و
حساب‌شده با استعداد کودکان باعث شکوفایی ذهن و رشدِ خلاقیت‌ها خواهد شد و
به بالندگی جامعه خواهد انجامید. متقابلاً رهاکردن یا آموزش نادرست،
زمینه‌ی ظهور نسلی خموده و وابسته را فراهم می‌سازد.
رهبر انقلاب اسلامی ۱۴ سال پیش و ضمن دیدار جمعی از کارگران و معلمان
با ایشان فرمودند: «معلّم، یعنى آن کسى که مى‌تواند خصوصیّات اخلاقى خوب
را در بچه پرورش دهد، معلومات خوب را به کودک بیاموزد، فکرکردن را به کودک
بیاموزد، استقلال رأى را به کودک بیاموزد.» بعدها هم این مهم در رئوس
تذکرات و مطالبات و مثال‌های رهبر انقلاب قرار گرفت، تا جایی که سال گذشته
تعبیر «فلسفیدن برای کودکان» را تعبیری درست خواندند و آن را از کارهاى اساسى و رشته‌اى مهم دانستند.
اما مراد و منظور از آموزش فکر و فلسفه به کودکان چیست؟